Ο Διγενής (Ριζίτικο) - Ν. Ξυλούρης, Γ. Μαρκόπουλος

ΠΕΡΙ ΡΙΖΙΤΙΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ

Παρόλο που έκανα παλαιότερα ένα αφιέρωμα στους «Πρωτομάστορες» της Κρητικής Μουσικής, θέλω να κάνω μια διευκρίνιση – παρουσίαση μιας πολύ ξεχωριστής κατηγορίας τραγουδιών, των «Ριζίτικων». Θα γνωρίσουμε λοιπόν την ιστορία των ριζίτικων μέσα από λίγες γραμμές. Ριζίτικα είναι τα παραδοσιακά τραγούδια της Κρήτης, τα οποία δεν συνοδεύονται από χορό. Δημιουργήθηκαν στις ορεινές περιοχές του νομού Χανίων και συγκεκριμένα στα Χανιώτικα Λευκά Όρη...Ο όρος «Ριζίτικα» προήλθε από την λέξη ρίζα όπου στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι οι ρίζες-πρόποδες των βουνών. Τα ριζίτικα περιέχουν δεκαπεντασύλλαβο στοίχο με ομοιοκαταληξία και κατά την διάρκεια του τραγουδιού οι τραγουδιστές μπορούν να πουν κάποιο επιφώνημα. Τα ριζίτικα τραγούδια δεν είναι προϊόντα στιγμιαίας έκφρασης όπως οι μαντινάδες αλλά είναι αποτέλεσμα της συνολικής ανθρώπινης σκέψης της κρητικής ψυχής και σπάνια μιλούν για προσωπικά προβλήματα παρά μόνο για προβλήματα του ανθρώπινου γένους.Μορφολογικά, τα ριζίτικα μπορούμε να τα χωρίσουμε σε δυο μεγάλες κατηγορίες. Τα ριζίτικα «της τάβλας» και τα ριζίτικα «της στράτας». Τα ριζίτικα της τάβλας ακούγονται κατά την διάρκεια κάποιου γεύματος η κάποιας εκδήλωσης χωρίς όμως την συνοδεία μουσικών οργάνων. Σε αντίθεση με εκείνα της τάβλας, τα ριζίτικα της στράτας συνοδεύονται από μουσικά όργανα και ακούγονται κατά την διάρκεια κάποιας πορείας(π.χ. γαμήλια πομπή)Χρονολογικά, τα ριζίτικα τοποθετούνται από τα Βυζαντινά χρόνια μέχρι και σήμερα Η τελευταία γόνιμη περίοδος δημιουργίας ριζίτικων τραγουδιών ήταν η περίοδος της Γερμανικής κατοχής στην Κρήτη και από τότε συνεχώς ανακυκλώνονται .Παραδείγματα ριζίτικων τραγουδιών:Ηρωικά η Ακριτικά ριζίτικα. Είναι τα ριζίτικα τα οποία εξυμνούν τους άθλους των ηρώων της εποχής των ακριτών και παραδίδουν τους μύθους και τους θρύλους στις επόμενες γενιές. Τα ριζίτικα αυτά είναι γεμάτα από πολεμική και ηρωική πνοή, παλικαριά των πολεμικών ηρώων, αντικατοπτρίζοντας την ψυχή του Ελληνικού λαού.«Αγρίμια και αγριμάκια μου ,λάφια μου μερωμέναπέτε μου που ν’ οι τόποι σας και πουν τα χειμαδιά σας....»Ερωτικά ριζίτικα. Είναι τα ριζίτικα που εκφράζουν την αισθηματικότητα του κρητικού λαού με θέρμη για την ερωτική αγάπη και να παίνεσε τα κάλλη ενός αγαπημένου προσώπου ή να εκφράσει τον ερωτικό καημό του.«Μιαν έμορφη χτενίζεται στου φεγγαριού τον δίσκογη πάει για την εκκλησία γη ένα πούλι αναμένει.Χριστέ μου και να’ μουνε πουλί , Χριστέ μου να’ μου φεγγάρι...»Ριζίτικα της ξενιτιάς. Είναι τα ριζίτικα όπου αντικατοπτρίζονται με τα μελανότερα χρώματα, τα βάσανα που έχει ο ξενιτεμός και για εκείνους που φεύγουν αλλά και για εκείνους που περιμένουν για χρόνια την επάνοδο αγαπημένων προσώπων.«Δεν πάω μα στην ξενιτιά, φοβούμαι μην ποθάνω,με τα ματάκια μ’ είδα γω τσι πως τσι θα’βγουν...»Μοιρολόγια. Είναι εκείνα τα ριζίτικα που είναι από τα πιο λυρικά προϊόντα του ευαίσθητου κρητικού λαού, περιέχοντας στους στίχους τους πολύ τραγικότητα όση και τα περιστατικά από τα οποία εμπνέονται.«Ιντα ΄χετε γυρού γυρού κι είναι βαριά η καρδιά σαςδεν τρώτε και δεν πίνετε και δεν χαροκοπάτεπριν έρθει ο χάρος να μας βρει να μας εδιαγουμίσεινα διαγουμίσει τσι γενιές και να διαλέξει τσι άντρες…» Βλέπουμε πολλές ομοιότητες των Ριζίτικων τραγουδιών, με εκείνα της υπόλοιπης χώρας. Είναι χαρακτηριστική η ομορφιά και η απλότητα τους. Δυστυχώς, κάποια από τα ριζίτικα κυκλοφόρησαν στην δισκογραφία το 1975, διασκευασμένα, χάνοντας την αρχική τους ομορφιά. Παρόλα αυτά, υπάρχουν και κυκλοφορούν ηχογραφήσεις στην αρχική μορφή των τραγουδιών αυτών. http://www.aerakis.net/. Σ΄ αυτή την ηλεκτρονική διεύθυνση, οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να βρουν ιστορικά στοιχεία, και να παραγγείλουν Κρητικά τραγούδια!

ΠΑΠΑ ΑΓΓΕΛΟΣ ΨΥΛΛΑΚΗΣ (ΣΦΑΚΙΑΝΟΜΑΔΑΡΙΤΗΣ).

Μια από τις «μορφές» της Κρήτης, ήταν ο Παπά Άγγελος Ψυλλάκης, ο λεγόμενος και «Σφακιανομαδαρίτης»!
Σφακιανός στην καταγωγή, ήταν εφημέριος του ιερού ναού του αγίου Χαραλάμπους στα Λενταριανά (συνοικία των Χανίων).
Ανέπτυξε μεγάλο κοινωνικό έργο στην περιοχή, ασχολήθηκε όμως συστηματικά και με το ριζίτικο τραγούδι, τραγουδώντας, από τη δεκαετία του ’70, σε πολλές μουσικές εκδηλώσεις, καθώς και σε ραδιοφωνικές και τηλεοπτικές εκπομπές.
Η παρουσία του προκάλεσε αρκετές συζητήσεις, όπως συμβαίνει σε κάθε ρηξικέλευθη πρωτοβουλία· υπομένοντας τις συζητήσεις αυτές, κατ’ ουσίαν άνοιξε το δρόμο για την επίσημη ενασχόληση του κλήρου με την παραδοσιακή μας μουσική –ενασχόληση που υπήρχε και πριν, κατά περιπτώσεις, στα ελληνικά χωριά, αλλά δεν είχε λάβει ορατή μορφή στη σύγχρονη κοινωνία μέχρι τότε.
Το 1976 εξέδωσε το δίσκο Οι ρίζες της γενιάς μου, τ’ αληθινά ριζίτικα (Pan-Vox A/A4551), ο οποίος το 1997, λίγο μετά το θάνατό του, επανακυκλοφόρησε σε ψηφιακή μορφή (CD) από την ΜΒΙ (SPV 9).
Το 1978 εξέδωσε το δίσκο Το τραγούδι του Δασκαλογιάννη (Calyrso A/A6953), όπου περιλαμβάνονται αρκετά ακόμη ριζίτικα και μεγάλο μέρος του ομώνυμου έπους του 1876 που διεκτραγωδεί μεγαλειωδώς την επανάσταση του 1770 και το μαρτυρικό τέλος του Σφακιανού αρχηγού Ιωάννη Βλάχου (Δασκαλογιάννη).
Στο δίσκο αυτό συνοδεύεται με τη λύρα του Χαράλαμπου Γαργανουράκη (μελωδία στο τραγούδι, ισοκράτημα στα ριζίτικα).
Σχεδίαζε και τρίτο δίσκο κατά το 1994, αλλά τον πρόλαβε ο θάνατος.
Το ύφος του ήταν ιδιότυπο και προσέγγιζε περισσότερο το ύφος της εκκλησιαστικής μουσικής παρά το λαϊκό ύφος του ριζίτικου τραγουδιού, πράγμα που προκάλεσε πολλές επικρίσεις και επηρέασε την αποδοχή του έργου του από το κοινό των περιοχών, στις οποίες παραδοσιακά αναπτύχθηκε το ριζίτικο.
Μετά από μακροχρόνια επώδυνη πάλη με την επάρατη νόσο και ενώ προσωρινά φάνηκε να την ξεπερνά, παρέδωσε το πνεύμα την άνοιξη του 1996, σε ηλικία 62 ετών.
Κηδεύτηκε στα Λενταριανά, όπου ήταν και η ενορία του, παρουσία πλήθους κόσμου και εκπροσώπων των τοπικών αρχών.
Όταν πρωτοάκουσα τον Παπά Άγγελο να τραγουδά, συγκλονίστηκα.
Φωνή καθάρια, βροντερή, που σε ανέβαζε στον Ψηλορείτη χάραμα, και αγνάντευες τα «μενεξελιά» χρώματα της ανατολής.
Και ήταν τα τραγούδια από το δίσκο «ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΓΕΝΙΑΣ ΜΟΥ» που με έκαναν να δω με άλλο μάτι τα ριζίτικα.
Όχι εκείνα τα εμπορικά, τα ενορχηστρωμένα από τον Γιάννη Μαρκόπουλο και τραγουδισμένα από τον αξέχαστο Νίκο Ξυλούρη.
Και εκείνα ήταν πανέμορφα.
Ο Παπά Άγγελος τραγουδούσε ριζίτικα, και νόμιζες ότι ήσουν μαζί με τους «καπεταναίους» στο βουνό.
Σε καθήλωνε.
Τι είναι όμως τα «ριζίτικα»;
Γράφει ο Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης!
«Τα ριζίτικα είναι μη χορευτικά τραγούδια των ορεινών περιοχών της δυτικής Κρήτης. Γεννήθηκαν και λειτούργησαν στα ορεινά του νομού Χανίων, αλλά τουλάχιστον από τις αρχές του 20ου αιώνα ή μάλλον ήδη από τον 19ο έχουν εισαχθεί και στις ρεθεμνιώτικες επαρχίες, όπου και γεννήθηκαν κάποια απ’ αυτά.
Ο όρος «ριζίτικα» δεν εχρησιμοποιείτο από τους ίδιους τους τραγουδιστές τους, αλλά επινοήθηκε από ερευνητές, επειδή επρόκειτο για τραγούδια της ρίζας, δηλ. των πλαγιών των βουνών και κυρίως των Λευκών Ορέων (Μαδάρες)…….
Ως προς τη χρονική τους προέλευση έχουν καταγραφεί τραγούδια που η δημιουργία τους, από εσωτερικές ενδείξεις, τοποθετείται στα βυζαντινά χρόνια, στην Ενετοκρατία, στην Τουρκοκρατία και στον 20ο αιώνα, μέχρι και σήμερα.
Η τελευταία γόνιμη περίοδος δημιουργίας ριζίτικων τραγουδιών ήταν, όπως φαίνεται, η περίοδος της Κατοχής (1941-1944)….»
Γνωρίστε και εσείς τον Παπά Άγγελο Ψυλλάκη, τον Σφακιανομαδαρίτη μέσα από τα Ριζίτικα τραγούδια του «ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΓΕΝΙΑΣ ΜΟΥ».