Μώμος είναι στην Αρχαιότητα ο Θεός του γέλιου και της σάτυρας , η προσωποποίηση της μομφής και της κατηγορίας.
Μώμος είναι αυτός που ψάχνει να βρει κουσούρι, άλλωστε είναι γνωστή η λέξη άμωμος, που σημαίνει ο χωρίς κουσούρια, ο τέλειος.
Προέρχεται από το ομηρικό ρήμα ΜΩ, που σημαίνει ψάχνω να βρω (κουσούρι).
Μωμό΄εροι ή Μωμόγεροι ή Μωμο΄έρια ή Μωμογέρια ή Μωμοέρε, είναι οι Ιερείς του Μώμου, οι ακόλουθοί του, που χορεύοντας και τραγουδώντας σατυρίζουν πρόσωπα και καταστάσεις.
Οι Μωμόγεροι στον Πόντο είναι μεταμφιεσμένοι.
Φοράνε προσωπεία ΟΛΟΙ! (Εξ΄ου και Μωμό΄ερος κατ΄επέκταση σημαίνει – κατά την χριστιανική αντίληψη και ο πονηρός ή ο διπρόσωπος).
Είναι γνωστό ότι το «θέατρον», όπως το λέμε ακόμη και σήμερα εμείς οι Πόντιοι, είναι επινόηση ελληνική.
Είναι επίσης γνωστό ότι το αρχαίο ελληνικό δράμα (τραγωδία, κωμωδία, σατυρικό δράμα), προήλθε από το διθύραμβο.
Αυτό , όμως, που δεν είναι γνωστό, είναι ότι ο ορισμός του διθύραμβου είναι οι Μωμόγεροι. Δηλαδή, η ομάδα των Μωμόγερων έχει όλα εκείνα τα δομικά και πολιτισμικά στοιχεία του διθύραμβου.
Ομάδες Μωμόγερων στο Μικρασιατικό χώρο και ιδιαίτερα στον Πόντο, συναντάμε σε δεκάδες παραλλαγές, όπως επίσης και στο βαλκανικό χώρο και στην Ελλάδα με τους Μπαμπούγερους, τα Ρογκάτσια, τους Αράπηδες κ.α.
Αυτές οι ομάδες, είτε είναι μεταγενέστερες, όπως οι Γενίτσαροι και οι Μπούλες της Νάουσας, είτε έχουν διατηρήσει πολύ λίγα στοιχεία της αρχαίας προχριστιανικής προέλευσής τους, δηλαδή του διθυράμβου.
Η πιο ολοκληρωμένη παραλλαγή Μωμόγερων, κλασική περίπτωση διθύραμβου, είναι οι Μωμόγεροι της Λιβεράς του Πόντου (και του γειτονικού Καπίκιοϊ).
Χωρίς να θεωρήσουμε δευτερεύουσας σημασίας άλλες παραλλαγές, όπως αυτή της ιδιαίτερης πατρίδας μου της Ζάβερας(Άνω Ματσούκα), που περιγράφεται εκπληκτικά από τον αείμνηστο συμπατριώτη μας Γεώργιο Ζερζελίδη, είναι αλήθεια ότι στη Λιβερά, λόγω των ιδιαίτερων προνομίων επί Οθωμανοκρατίας,(ελέω της Μαρίας της Λιβερίτισσας, Σουλτάνας Γκιούλ Μπαχάρ), διατήρησε όλα εκείνα τα αρχαιοπρεπή στοιχεία του δρωμένου, προσθέτοντας βεβαίως και νεότερα, που είναι όμως ορατά.
Δικαίως θεωρείται η πλέον ολοκληρωμένη μορφή διθυράμβου, αφού διατήρησε και τη χορευτική ομάδα και τη θεατρική ομάδα, αλλά και τη συνοδεία της μοναδικής και αυθεντικής μουσικής της (άσκαυλος, λύρα).
Το δρώμενο, βεβαίως, εκδιώχθηκε από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως ειδολωλατρικό, αλλά ήταν τόσο βαθιά ριζωμένο στη συνείδηση και στην ψυχοσύνθεση του ποντιακού λαού, που τελικά εντάχθηκε στις γιορτές του Δωδεκαημέρου, υπό την ανοχή της Εκκλησίας, χωρίς ποτέ να χάσει τον ευγονικό, ευετηριακό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα του.
Χαρακτηριστικό είναι το απόσπασμα του Λουκιανού στο έργο του Περί Ορχήσεως.
“ Η Βακχική όρχησις εν Ιωνία μάλιστα και εν Πόντω σπουδαζομένη καίτοι σατυρική ούσα ούτω κεχείρωται τους ανθρώπους τους εκεί ώστε κατά τον τεταγμένον έκαστοι καιρόν απάντων επιλαθόμενοι των άλλων, κάθηνται δι ημέρας τιτάνας και κορύβαντας και σατύρους και βουκόλους ορώντες –και ορχούνται γε ταύτα οι ευγενεστάτοι και πρωτεύοντες εν εκάστη των πόλεων ουχ όπως αιδούμενοι αλλά και μέγα φρονούντες επί τω πράγματι μάλλον, υπέρ επ΄ευγενείας και λειτουργίας και αξιώμασι προγονικοίς “.
Περιληπτικά, αυτή ήταν η πορεία του δρωμένου την περίοδο της Βυζαντινής και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Τα τελευταία χρόνια, λοιπόν, στον Πόντο, για να γίνει η αναπαράσταση του δρωμένου, έπρεπε να δοθεί ειδική άδεια στους τελούντες, από τις τουρκικές αρχές.
Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τα χορευτικά παραγγέλματα να δίνονται στην τουρκική γλώσσα, για τους πάντα καχύποπτους Τούρκους:
Ατσουλούμ: Αραιώστε
Σάλα: Κουνηθείτε
Τιζουρούμ: Στη σειρά
Χαρμάνλαϊ: Ανακατευτείτε
Πιρ ταχά: Άλλη μια φορά
Γεργεριντέ: Επί τόπου
Γέρι: Πίσω
Ίλερι: Μπροστά κτλ.
Η ενδυμασία των χορευτων
Προσωπεία Χιτώνας: Αρχαία ένδυση (Θεός Μώμος – Μίθρας)
Περικεφαλαία: Μεταλεξανδρινοί-Ελληνιστικοί χρόνοι
Ματσούκι: Μεσαιωνικό όπλο
Φέρμελη: Γιλέκο της Επανάστασης
Γραβάτα: Σάτυρα αστικοποιημένων Ποντίων
• Οι νύμφες με τους καρπούς-περιδέραιο και η αρπαγή τους
• Ο ζωομορφισμός των θεατρικών προσώπων
• Ο οργιαστικός και κορυβαντικός χαρακτήρας του χορού
• Ο θορυβώδες (φωνές-οχοχο, γολγόνια, αγγείο) και εορταστικός χαρακτήρας. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922), οι Έλληνες του Πόντου, όπως και ολόκληρος ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες, ως ανταλλάξιμοι πληθυσμοί (Συνθήκη Λωζάννης, 1923).
Κάποιοι, κυρίως αυτοί που εγκαταστάθηκαν σε αστικά κέντρα, ίσως και λόγω της δεινής οικονομικής τους κατάστασης, λόγω της προσφυγιάς, αντάλλαξαν και τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία των τόπων της καταγωγής τους.
Κάποιοι άλλοι, όμως, συνέχισαν τα ήθη, τα έθιμα και τις Παραδόσεις τους, χωρίς να θεωρήσουν την παραμικρή λεπτομέρεια ανταλλάξιμη.
Ευτυχώς ήταν οι πολλοί και ξεχωριστή θέση ανάμεσά τους κατέχουν αυτοί που ήρθαν από τη Λιβερά του Πόντου και το γειτονικό Καπίκιοΐ.
Από τα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς, συνεχίζουν το δρώμενο οι Λιβερίτ΄ στα χωριά Τετράλοφο, Αλωνάκια, Καρυοχώρι, Κομνηνά, και αργότερα την Ασβεστόπετρα, τη Σκήτη και τον Άγιο Δημήτριο Κοζάνης.
Φυσικά, από τα πρώτα χρόνια, συνέχισαν το δρώμενο και οι Καπικιεέτ΄, στο Πρωτοχώρι Κοζάνης. Αδιάψευστοι μάρτυρες, οι παλαιότερες φωτογραφίες που συγκεντρώσαμε, από την επιτόπια έρευνά μας στο Νομό Κοζάνης.
1. Τετράλοφος, Αρχηγός: Φιλιππίδης Γεώργιος, Πρώτη αναβίωση : 1927.
2. Κομνηνά, Αρχηγός: Ταπαντζίδης Νικόλαος,Πρώτη αναβίωση : 1928.
3. Πρωτοχώρι, Αρχηγός: Αδαμίδης Νικόλαος,Πρώτη αναβίωση : 1927.
4. Αλωνάκια, Αρχηγός: Κοκκινίδης Ευστάθιος,Πρώτη αναβίωση : 1926.
5. Καρυοχώρι, Αρχηγός: Χρυσοστομίδης Χρυσόστομος,Πρώτη αναβίωση : 1933.
6. Ασβεστόπετρα, Αρχηγός: Ζαρομυτίδης Θεόδωρος,Πρώτη αναβίωση: 1932.
7. Άγιος Δημήτριος, Αρχηγός: Παναγιωτίδης Χαράλαμπος,Πρώτη αναβίωση: 1935.
8. Σκήτη, Αρχηγός:Πρώτη αναβίωση: 1935.
Φυσικά και στην Ελλάδα η άδεια των τοπικών αρχών ήταν βασική προϋπόθεση για την αναπαράσταση του δρωμένου και βέβαια, δεν έλειψαν και οι παρεμβάσεις των αρχών, με αποτέλεσμα την περίοδο Μεταξά αρχικά και μετά τον Εμφύλιο, να απαγορευτούν τα προσωπεία των χορευτών, με αποτέλεσμα να καταργηθούν.
Την ίδια περίοδο, σταδιακά απουσιάζει το σατυρικό τραγούδι των Μωμόγερων.
Πάντως, διατηρείται ο γονιμικός, ευετηριακός, ψυχαγωγικός, αλλά και ο μαγικο-θρησκευτικός χαρακτήρας του δρωμένου, αν λάβουμε υπόψη μας ότι στο Πρωτοχώρι, για παράδειγμα, ο θίασος των Μωμόγερων, εισέρχεται και χορεύει στο νεκροταφείο του χωριού (εκτός το διάβολο).
Όλοι εμείς που ασχολούμαστε με την έρευνα, ή συμμετέχουμε ενεργά στην αναβίωση του δρωμένου, νιώθουμε μεγάλη χαρά και είμαστε ιδιαίτερα περήφανοι που διασώθηκε ένα τόσο πολύτιμο, τόσο σημαντικό κομμάτι του ζωντανού λαϊκού μας Πολιτισμού. 
ΚΡΑΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ 
Επιμέλεια: Κώστας Αλεξανδρίδης
Χωρίς να θεωρήσουμε δευτερεύουσας σημασίας άλλες παραλλαγές, όπως αυτή της ιδιαίτερης πατρίδας μου της Ζάβερας(Άνω Ματσούκα), που περιγράφεται εκπληκτικά από τον αείμνηστο συμπατριώτη μας Γεώργιο Ζερζελίδη, είναι αλήθεια ότι στη Λιβερά, λόγω των ιδιαίτερων προνομίων επί Οθωμανοκρατίας,(ελέω της Μαρίας της Λιβερίτισσας, Σουλτάνας Γκιούλ Μπαχάρ), διατήρησε όλα εκείνα τα αρχαιοπρεπή στοιχεία του δρωμένου, προσθέτοντας βεβαίως και νεότερα, που είναι όμως ορατά.
Ατσουλούμ: Αραιώστε
Κάποιοι, κυρίως αυτοί που εγκαταστάθηκαν σε αστικά κέντρα, ίσως και λόγω της δεινής οικονομικής τους κατάστασης, λόγω της προσφυγιάς, αντάλλαξαν και τα ιδιαίτερα πολιτισμικά στοιχεία των τόπων της καταγωγής τους.